રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની વ્યાપ્તિ, શક્તિ અને રીતિ

• સંઘની રચનામાં ‘પાવર હાઉસ’ સમાન શાખાઓનું ખૂબ જ મહત્ત્વ છે. તેમાંથી પ્રવાહિત થતી ઊર્જાથી હાલ સમાજ-જીવનનાં અનેકાનેક ક્ષેત્રો ઝળહળી રહ્યાં છે. એક મૂળભૂત સંકલ્પ્ના હંમેશા યાદ રાખવી જોઈએ કે સંઘ સંપૂર્ણપણે સામાજિક સંગઠન છે. કોઈપણ સમાજ ક્યારેય પણ એકસૂરી હોઈ શકે જ નહિ, એટલે કે સમાજજીવનમાં વિવિધ ક્ષેત્રો હોય છે અને રાજનીતિ પણ તેમાંનું એક ક્ષેત્ર છે.
• 27 ડિસેમ્બર, 2011થી 2012 સુધી પુણેમાં ‘વનવાસી રમતોત્સવ’નું આયોજન વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું,
• કોઈપણ સંસ્થા રમત મહોત્સવનું આયોજન કરી શકે છે, પરંતુ આ રમત મહોત્સવમાં સંઘની એક ખાસ વિશેષતા પ્રગટ થાય છે. આ મહોત્સવ દરમિયાન પુણેના 1300 પરિવારોએ આ ખેલાડીઓને પોતાના ઘરેથી ભોજન લાવી જમાડી આત્મીય ભાઈચારાનો પરિચય કરાવ્યો હતો.
• 32 દેશોમાં હિન્દુ સ્વયંસેવક સંઘની 528 શાખાઓ ચાલે છે. અમેરિકામાં 140 અને ઇંગ્લન્ડમાં 70 શાખાઓ છે.
• આપણો દેશ, આપણું રાષ્ટ્ર અને આપણો સમાજ મજબૂત બને, પરસ્પર સામંજસ્ય અને સહયોગ થકી સંવાદ કરતો થાય, રાષ્ટ્રીયતાનું વાતાવરણ બધાની વચ્ચે સર્જાય તેવો પ્રયાસ જ સંઘના કાર્યકર્તાનો એકમાત્ર આશય છે.
• આ સંઘના કાર્યકર્તાઓનો સ્વભાવ જ બની ગયો છે. ‘હું નહીં તું’’ એ જ બાબત સંઘકાર્યકર્તાઓ માટે આદર્શ છે .
• સમગ્ર સમાજને પ્રેમપૂર્વક પોતાની ભુજાઓમાં ભરી સંઘે તેની વ્યાપ્તિ વધારી છે અને એ જ સંઘની શક્તિનું સુદ્ઢ અધિષ્ઠાન છે, માત્ર બુદ્ધિગ્રાહ્ય તત્ત્વજ્ઞાન નહિ.

સંઘ, એટલે કે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ. મહાકવિ કાલિદાસના શબ્દોમાં કહીએ તો આ એક  અસામાન્ય સંસ્થા છે, કારણ કે આજે આપણા દેશમાં સંઘ સિવાય પણ અનેક સંગઠનો કામ કરી રહ્યાં છે, પરંતુ સંઘ એ તમામ સંગઠનોથી સાવ અલગ જ તરી આવે છે. કાવ્યાલંકારોમાં આવતાં ‘અનન્વય’ અલંકારની જેમ સંઘની સરખામણી માત્ર તેની પોતાની સાથે જ થઈ શકે છે, અન્ય કોઈની સાથે નહિ. આ પ્રકારનું અનન્યત્વ મતલબ અદ્વિતીયત્વને સૂચિત કરનાર આ અલંકાર છે. ઉ.દા.

ગગનંગગનાકારં સાગર: સાગરોપમ:
રામરાવણયોર્યુદ્ધં રામરાવણયોરિવ॥

એટલે કે આકાશ આકાશ જ છે. સમુદ્ર સમુદ્ર જ છે અને રામ-રાવણ યુદ્ધ એ રામ-રાવણ યુદ્ધ છે - અનન્ય અદ્વિતીય.

અનન્યત્વ

સંઘનો વિસ્તાર કેટલો વ્યાપક છે તે બતાવતાં કોઈ પણ સંઘની શાખાઓ કેટલી અને એ શાખાઓ ભારતનાં કેટલાં સ્થાનો પર લાગે છે એ જ કહેશે, અને એ બરાબર પણ છે. તાજેતરમાં જ સંઘની જે અખિલ ભારતીય પ્રતિનિધિસભાનું સમાપ્ન થયું તેમાં પ્રાપ્ત આંકડા મુજબ 27997 સ્થાનો પર સંઘની 40891 શાખાઓ લાગે છે એટલે કે આ શાખાઓ દૈનિક રીતે ચાલે છે. આમાં અઠવાડિયામાં એક વાર કે મહિનામાં એક વાર મળનારી શાખાઓની વાત કરીએ તો આવી 15,000 શાખાઓ ચાલી રહી છે. 55891 સ્થાનો પર સંઘના સ્વયંસેવકો નિત્ય ધોરણે એકત્રિત થાય છે. હિન્દુસ્થાન અને વિશ્ર્વભરમાં સંઘ જ  એકમાત્ર એવી સંસ્થા છે જેના છ લાખ કાર્યકર્તા દૈનિક ધોરણે એકત્રિત થાય છે.

મૌલિક સંકલ્પ્ના

પરંતુ આ શાખા, સંઘની સંપૂર્ણ વ્યાપ્તિ નથી, પાવર હાઉસ એટલે કે ઊર્જા પેદા કરવાનું યંત્ર માત્ર છે અને આ ઊર્જાનું વિતરણ કરવા માટે પાવર હાઉસને સક્ષમ, સમર્થ અને નિત્ય સિદ્ધ થવું પણ એટલું જ જરૂરી છે, ત્યારે જ તો આપણાં ઘરોમાં આ ઊર્જા સંચાલિત ટ્યૂબ-ગોળા પ્રકાશિત થઈ શકશે. માટે જ સંઘની રચનામાં ‘પાવર હાઉસ’ સમાન આ શાખાઓનું ખૂબ જ મહત્ત્વ છે. તેમાંથી પ્રવાહિત થતી ઊર્જાથી હાલ સમાજ-જીવનનાં અનેકાનેક ક્ષેત્ર ઝળહળી રહ્યાં છે. અહીં એક મૂળભૂત સંકલ્પ્ના હંમેશા યાદ રાખવી જોઈએ કે સંઘ સંપૂર્ણપણે સામાજિક સંગઠન છે. કોઈપણ સમાજ ક્યારેય પણ એકસૂરી હોઈ શકે જ નહિ. એટલે કે સમાજજીવનમાં વિવિધ ક્ષેત્રો હોય છે અને રાજનીતિ પણ તેમાંનું એક ક્ષેત્ર છે. ધર્મ, શિક્ષણ, ઉદ્યોગ, ખેતી, કારખાનાં વગેરે દરેક ક્ષેત્રમાં પણ અનેક પેટાવિભાગો હોય છે, આમાં શિક્ષણક્ષેત્રના વિદ્યાર્થીઓ પણ આવી જાય છે અને સંસ્થાઓ પણ આવી જાય છે અને શિક્ષકો પણ આવી જાય છે, સંચાલકો પણ આવી જાય છે. ઉદ્યોગક્ષેત્રમાં ઉદ્યોગપતિઓ સાથે મજદૂર પણ આવી જાય છે. સંઘના પાવર હાઉસમાંથી ઊર્જા લઈ સંઘના સ્વયંસેવકોએ આ તમામ ક્ષેત્રે પોતપોતાની યોગ્યતા ભરપૂર પ્રમાણમાં પ્રકાશિત કરી છે. કોઈ એને આનુષંગિક સંગઠન કહે છે, કોઈ વિવિધ ગતિવિધિ માત્ર માને છે, તો કોઈ સંઘ પરિવાર કહે છે. આ તમામ શબ્દોમાંથી કોઈપણ શબ્દોનો ઉપયોગ કરી શકાય છે, પરંતુ તેના મૂળ ઊર્જાસ્રોતનુંં ધ્યાન રાખવું ખૂબ જ જરૂરી છે.

સંઘની વ્યાપ્તિ

અ.ભા. પ્રતિનિધિ સભામાં જેમણે પોતાનું વૃત-નિવેદન કર્યંુ હોય એવી સંસ્થાઓની સંખ્યા 35 હતી. લોકોને માત્ર ભાજપ અને વિહિપ જ દેખાય છે, પરંતુ તેઓ પોતાની દ્ષ્ટિને જરા વિસ્તારશે તો તેઓને વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમ, રાષ્ટ્ર સેવિકા સમિતિ, વિદ્યાર્થી પરિષદ, ભારતીય મજદૂર સંઘ અને સ્વદેશી જાગરણ મંચ પણ નજર સમક્ષ આવશે. આ ઉપરાંત રાષ્ટ્રીય શીખસંગત, સેવાભારતી, વિદ્યાભારતી, સીમાજાગરણ, પૂર્વ સૈનિક પરિષદ, ઇતિહાસ સંકલન સમિતિ, પ્રજ્ઞાપ્રવાહ અને જેના નામના અંતમાં ભારતી શબ્દ આવે છે તે સંસ્કૃત ભારતી, સહકાર ભારતી, આરોગ્ય ભારતી, લઘુઉદ્યોગ ભારતી, ક્રીડાભારતી તો લોકોને યાદ જ હશે ને! જેમને આ સંસ્થાઓ વિશે ખબર નથી તેવા નેત્રહીનોને નેત્રપૂર્તિ કરવા સક્ષમ, સ્વદેશી વિજ્ઞાન, સાહિત્ય પરિષદ, સામાજિક સમરસતા મંચ અને વિશેષ રીતે આઈસીસીએસ તો યાદ હોવી જ જોઈએ.

આઈસીસીએસ

શું છે આ આઈસીસીએસ? આઈસીસીએસ એટલે કે ‘ઇન્ટરનેશનલ સેન્ટર ફાર કલ્ચરલ સ્ટડીઝ.’ તાજેતરમાં જ 4થી 7 માર્ચ, 2012 દરમિયાન આ સંસ્થાનું હરિદ્વાર ખાતે સંમેલન થયું હતું. જેમણે ઈસાઈમતના પ્રસાર પહેલાંની પોતાની સંસ્કૃતિ આજે પણ સાચવી રાખી છે એવી 50 સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓના 400 જેટલા પ્રતિનિધિઓએ આ સંમેલનમાં ભાગ લીધો હતો. તેમાં ન્યુઝીલેન્ડના માઓરી હતા, અમેરિકાના ‘કેમાપ્ન’ અને ‘નવ્જો’ હતા. યુરોપમાં જેઓને ‘પેગન’ એટલે કે નક્લી દેવતાઓની પૂજા કરનારા કહીને ધુત્કારવામાં આવે છે તેઓ પણ હતા. 2002માં દિલ્હીમાં આવા સમૂહના એક લેખક ફ્રેડરિક લેમન્ડને મળવાનું થયું હતું. તેઓએ મને તેમનું ‘રિલીજિયન વિધાઉટ બીલીફ’ નામનું પુસ્તક ભેટમાં આપ્યું હતું. ઓસ્ટ્રિયા નિવાસી એવા ફ્રેડરિક, વિશ્ર્વભરમાં પથરાયેલી આવી સાંસ્કૃતિક - પરંપરાઓનું રક્ષણ અને સંવર્ધન કરવાના સંઘના કામથી ખૂબ જ પ્રભાવિત છે. તેઓ આ તમામ સંસ્કૃતિઓ અને હિન્દુ સંસ્કૃતિમાં સામ્ય હોવાનું પણ કહે છે. આ પણ સંઘનો એક વિશ્ર્વવિક્રમ જ છે.

સંઘની રીત

અખિલ ભારતીય વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમના નામથી તો લોકો પરિચિત છે જ. દેશના વનવાસી વિસ્તારોમાં આ સંસ્થા દ્વારા અનેક એકલ વિદ્યાલય ચલાવવામાં આવી રહ્યાં છે, વિહિપ અને વિદ્યાર્થી પરિષદ દ્વારા પણ એકલ વિદ્યાલયો ચલાવવામાં આવી રહ્યાં છે, પરંતુ આ તમામમાં વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમનું કામ સૌથી વધુ છે. આજે વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમના પ્રયાસો થકી ઈસાઈ મિશનરીઓના ધર્માંતર પર જોરદાર લગામ લાગી છે.

ઈશાન ભારતનાં અરુણાચલ, મેઘાલય, અસમ, ત્રિપુરા, નાગાલેન્ડ, મિઝોરમ, મણિપુર જેવાં નાનાં નાનાં રાજ્યોની અનેક જનજાતિઓ વસવાટ કરે છે. તેઓની પોતાની કેટલીક આગવી વિશેષતાઓ પણ છે, તો કેટલુંક સામ્ય પણ છે. આ સમાનતાઓને આધારે તેમણે માત્ર પોતાની પરંપરાઓને બચાવી રાખવા માટે જ પોતાની આગવી સંસ્થા બનાવી છે અને વિક્રમસિંહ જમાતિયા આ સંસ્થાના નેતા છે. આ બધું વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમના માધ્યમથી શક્ય બન્યું છે. 1 ડિસેમ્બર, 2011ના રોજ અરુણાચલના બ્રપુત્રા નદીના કિનારા પરના પાસીઘાટ પર ‘દોન્પીપોલો’ એટલે કે (ચંદ્ર અને સૂર્ય) ‘એલામ કેબાંગ’ એટલે કે પારંપરિક ધર્મ સંસ્કૃતિ સંગઠન સંસ્થાના રજતજયંતી સમારોહનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં કલ્યાણ આશ્રમના અધ્યક્ષ જગદેવરાય ઉરાંવ અને અરુણાચલના મુખ્યમંત્રી નાબમ તુકિ પણ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. આ છે વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમની વ્યાપ્તિ.

27 ડિસેમ્બર, 2011થી 2012 સુધી પુણેમાં ‘વનવાસી રમતોત્સવ’નું આયોજન પણ વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં 2038 ખેલાડીઓએ ભાગ લીધો હતો. તેમાં 725 મહિલા ખેલાડીઓ પણ હતી.  દેશનાં 24 રાજ્યોમાંથી ખેલાડીઓ આવ્યા હતા. કેટલાક લોકો કહેશે કે એમાં શી નવાઈ? કોઈપણ સંસ્થા રમત મહોત્સવનું આયોજન કરી શકે છે, પરંતુ આ રમત મહોત્સવમાં સંઘની એક ખાસ વિશેષતા પ્રગટ થાય છે. આ મહોત્સવ દરમિયાન પુણેના 1300 પરિવારોએ આ ખેલાડીઓને પોતાના ઘરેથી ભોજન લાવી, જમાડી આત્મીય ભાઈચારાનો પરિચય કરાવ્યો હતો.

વિશ્ર્વવિભાગ

આ લેખમાં આગળ વિશ્ર્વવિભાગનો ઉલ્લેખ આવે જ છે. 32 દેશોમાં હિન્દુ સ્વયંસેવક સંઘની 528 શાખાઓ ચાલે છે. અમેરિકામાં 140 અને ઇંગ્લન્ડમાં 70 શાખાઓ ચાલે છે. ગત જાન્યુઆરી માસ દરમિયાન અમેરિકામાં રા.સ્વ. સંઘ દ્વારા સામૂહિક સૂર્યનમસ્કાર યજ્ઞનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું જેમાં 13191 લોકોએ ભાગ લીધો હતો અને 10 લાખ 78 હજાર 842 સૂર્યનમસ્કાર કર્યા હતા. અમેરિકાના એક રાજ્યના ગવર્નર, બે સાંસદ સહિત 20 શહેરોના મેયરો દ્વારા અધિકૃત પરિપત્ર દ્વારા આ યજ્ઞને પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યો હતો. સંઘના નામમાં રાષ્ટ્રીય શબ્દ છે, પરંતુ તેનો વિચાર અને સંગઠન આંતર્રાષ્ટ્રીય બની ગયું છે.

સીમા જાગરણ

સીમા જાગરણ નામના સંગઠનનો પણ આગળ ઉલ્લેખ કર્યો છે. આપણા દેશની સીમા દુશ્મન દેશોના કારણે ખતરામાં છે. તેની રક્ષા માટે આપણું સૈન્ય અને સૈનિકો સજ્જ છે જ, પરંતુ સાથે સાથે તે પ્રદેશોની જનતા પણ સજ્જ છે. સૈનિકો સાથે સ્નેહબંધન અને જનતામાં ધૈર્યબંધનનું કામ સીમા જાગરણ મંચ દ્વારા કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ અંતર્ગત ગતવર્ષે 500 સરહદી ચોકીઓમાં 13 હજાર જવાનોને રાખડીઓ બાંધવામાં આવી હતી. આ સ્નેહબંધન સમારોહમાં 2500 પુરુષ અને 1800 મહિલાઓએ ભાગ લીધો હતો. દેશના સૈન્યમાં ભરતી થવા માટે આ મંચ દ્વારા યુવકોને પ્રેરિત કરવાની સાથે પ્રશિક્ષણ પણ આપવામાં આવે છે. પંજાબ, જમ્મુ-કાશ્મીર અને રાજસ્થાન સીમા પર દર વર્ષે સેના ભરતી કોચિંગ કેમ્પ્નું આયોજન કરવામાં આવે છે. લોકોમાં જાગૃતિ આવે અને એ જાગૃતિ કાયમ રહે એટલા માટે સીમા સુરક્ષા ચેતના યાત્રા પણ કાઢવામાં આવે છે. ગયા નવેમ્બર મહિનાની 15થી 25 તારીખ દરમિયાન આવી બે યાત્રાઓ નીકળી હતી. એક જમ્મુ-કાશ્મીરના પૂંચ પ્રદેશથી નીકળી તો બીજી કચ્છના નારાયણ સરોવર ખાતેથી અને 25 નવેમ્બરના રોજ રાજસ્થાનના બિકાનેર જિલ્લાના ‘ખાજવાલા’માં બંને યાત્રાનો સંગમ થયો હતો. આ યાત્રાઓએ ત્રણ હજાર કિ.મી.નું અંતર ખેડ્યું હતું. તે દરમિયાન 61 સીમા સુરક્ષા સંમેલનોનું આયોજન થયું હતું. બે હજાર ગામોમાં ગ્રામસભાનું આયોજન થયું હતું અને ત્રણસોથી વધુ શાળાઓમાં પ્રદર્શની દ્વારા બાળકોમાં સીમા સુરક્ષા અંગે જાગૃતિ લાવવાના પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા. ભવિષ્યમાં ક્યારેય પણ આપણી સીમાઓને સંકોચાવા નહિ જ દઈએ એવો સંકલ્પ લેવડાવવામાં આવ્યો હતો. દેશની સાગરસીમા પર પણ નક્કર કામ ચાલી રહ્યું છે. પશ્ર્ચિમ અને પૂર્વ સાગરકિનારાના 62 જિલ્લામાંથી કુલ 46 જિલ્લાઓમાં સીમા જાગરણનું કામ ચાલી રહ્યું છે.

માત્ર દેશને ખાતર

સંઘના કાર્યકર્તાઓએ શાખાના પાવર હાઉસમાંથી ઊર્જા મેળવી સમાજજીવનનાં જે અનેકાનેક ક્ષેત્રોને પ્રકાશમાન કર્યાં છે તે તમામનો સમગ્ર પરચિય આપવો હોય તો એક મોટો ગ્રંથ બને. પરંતુ સંઘપ્રેરિત કાર્યો પ્રચારના ભરોસે  ચાલતાં નથી. પ્રસિદ્ધિની વાત તો જવા દો, પોતાના પ્રાણની પણ પરવા કર્યા વગર સંઘના કાર્યકર્તા પોતાના સેવાના ક્ષેત્રમાં અડગ બનીને ઊભા છે. શું કામ? અને કોને માટે, મંત્રીપદ મેળવવા માટે કે પછી મીડિયામાં છવાઈ જવા માટે? ના... તેઓની આવી કોઈ  પણ વ્યક્તિગત આકાંક્ષાઓ નથી. આપણો દેશ, આપણું રાષ્ટ્ર અને આપણો સમાજ મજબૂત બને, પરસ્પર સામંજસ્ય અને સહયોગ થકી સંવાદ કરતો થાય, રાષ્ટ્રીયતાનું વાતાવરણ બધાની વચ્ચે સર્જાય તેવો પ્રયાસ જ સંઘના કાર્યકર્તાનો એકમાત્ર આશય છે. આ નિ:સ્વાર્થ સેવામાં ઈશ્ર્વરનો સાથ અને આશીર્વાદ મળે  છે, તેથી, તેને માત્ર ને માત્ર સફળતા જ મળે છે. આ બધું સંઘશક્તિના પરિણામે છે. ઘોર સંઘવિરોધી કાઁગ્રેસી નેતા દિગ્વિજયસિંહ પણ કહે છે કે સંઘ પર પ્રતિબંધ લગાવવો શક્ય નથી. આવું કહેવા પાછળનો તેઓનો ઉદેશ્ય શો હોઈ શકે તેની ખબર નથી, પરંતુ આ વાત બિલકુલ સાચી છે. શું સંપૂર્ણ હિન્દુસમાજ પર પ્રતિબંધ લગાવવો શક્ય છે? જો ના, તો સંઘ પર પણ પ્રતિબંધ લગાવવો અશક્ય છે.

અનુશાસનનું રહસ્ય

સંઘની એક આગવી રીત પણ છે. અનુશાસન સંઘની મુખ્ય વિશેષતા છે અને સંઘમાં સર્વવ્યાપ્ત છે, પરંતુ તેના માટે સંઘમાં સજાની જોગવાઈ નથી. હું જ્યારે સંઘનો પ્રવક્તા હતો ત્યારે એક વિદેશી પત્રકારે મને સંઘના અનુશાસનના રહસ્ય અંગે પ્રશ્ર્ન કર્યો હતો. ત્યારે મેં જવાબ આપ્યો હતો કે અમારે ત્યાં અનુશાસનનો ભંગ કરવા બદલ દંડાત્મક કાર્યવાહીની જોગવાઈ જ નથી, કદાચ એ પણ આનું કારણ હોઈ શકે. તે પત્રકાર મારા એ જવાબને કેટલો સમજી શક્યો હશે એની તો મને ખબર નથી, પરંતુ હું એક જૂની વાત જણાવું. 1952-53 દરમિયાન સંઘે ગૌહત્યા બંધી માટે હસ્તાક્ષર એકત્રિત કર્યા હતા. તે સમયે અનેક ગૌભક્તો તત્કાલીન સરસંઘચાલક શ્રી ગુરુજીને મળવા માટે આવતા હતા. એક દિવસ લાલા હરદેવ સહાય સાથે એક સાધુ પણ આવ્યા હતા. તેઓએ ગુરુજીને કહ્યું કે એક એવો આદેશ આપો કે સંઘનો કોઈપણ સ્વયંસેવક પોતાના ઘરે ડાલડા ઘી નહિ રાખે. તે સમયે ડાલડા ઘી બજારમાં નવું નવું જ આવ્યું હતું. ગુરુજીએ કહ્યું, આ રીતે આદેશો આપવા એ સંઘની પદ્ધતિ નથી. તે સાધુએ આશ્ર્ચર્ય સાથે પૂછ્યું, તમે શું કહી રહ્યા છો. હું તો જ્યાં જાઉં છું ત્યાં મને જવાબ મળે છે કે, સંઘનો આદેશ હશે તો અમે આ કરીશું. ગુરુજીએ કહ્યું, આવી આજ્ઞા કરવા માટે અમારી પાસે કઈ દંડશક્તિ (સત્તા) છે? કોઈ સ્વયંસેવક એ આજ્ઞાનું પાલન ન કરે ત્યારે કઈ કલમને આધારે તેને સજા કરીશું? ત્યારે સાધુએ પૂછ્યું કે તો પછી સંઘમાં આટલું બધું અનુશાસન ક્યાંથી આવે છે? ગુરુજીએ કહ્યું, અમે નિત્ય સંઘસ્થાન પર એકત્રિત થઈએ છીએ. અમારી ઢબે કબ્બડ્ડી જેવી રમતો રમીએ છીએ. તેના થકી જ અનુશાસન નિર્માણ થાય છે. ગુરુજીની આ વાત સાથે જ પેલા સાધુના તમામ પ્રશ્ર્નોનું સમાધાન થઈ ગયું. આની સાથે એક બીજું કારણ પણ જોડવું છે અને તે છે સંઘના શ્રેષ્ઠ અધિકારીઓનું વર્તન. એક સામાન્ય મુખ્ય શિક્ષક ‘દક્ષ’ બોલતાંની સાથે જ સરસંઘચાલકથી માંડી તમામ મોટા શ્રેષ્ઠીઓ અધિકારીઓ પગ જોડી સીધા ઊભા રહી જાય છે. તેઓ શિબિરોમાં તમામની સાથે જ રહે છે, બધા જે ભોજન લે છે તે જ તે પણ લે છે. સૌની જેમ જ ગણવેશ પહેરે છે. આચરણના આ સર્વસાધારણત્વને કારણે અહીં એક અલગ જ વાતાવરણનું નિર્માણ થાય છે, જેને સમતા કહેવામાં આવે છે, તેને કારણે આપોઆપ અનુશાસન આવે છે અને આ અનુશાસન સ્વયંસ્વીકૃત અનુશાસન હોય છે. સંઘના આ અનુશાસનને કારણે સંઘને કેટલાક લોકો ફાસિસ્ટ તરીકે જુએ છે એ હાસ્યાસ્પદ છે, કારણ કે સંઘમાં આ અનુશાસન આવ્યું છે તે દંડને કારણે નહિ આપોઆપ આવ્યું છે. કાર્યક્રમ શરૂ થશે તો તેના નિયત સમયે જ, કેટલાય લોકોને મોડા આવવામાં પોતાની પ્રતિષ્ઠા દેખાય છે, પરંતુ સંઘમાં વાતાવરણ સાવ અલગ જ હોય છે. આટલા મોટા સંગઠનમાં ક્યારેય અનુશાસનનો ભંગ થયો નહિ હોય એવું પણ નહિ હોય, પરંતુ ક્યારેય અનુશાસનના ભંગને લઈને કોઈના પર દંડાત્મક કાર્યવાહી કરવામાં આવી હોય તેવું સાંભળ્યું છે ? ના... કારણ કે આ અનુશાસન સ્વયંસ્વીકૃત છે, અને  એ  પદ્ધતિ  સંઘની  રીત છે.

સંઘકાર્યવાહની ચૂંટણી

ગત 17 તારીખે સંઘના સરકાર્યવાહની ચૂંટણી થઈ હતી. સામાન્ય રીતે ચૂંટણીઓ દરમિયાન અન્ય સંગઠનોમાં પદ માટે સંભવિત  ઉમેદવારોના નામની ચર્ચા, કોણ પાછળ-કોણ આગળ એવું ગરમાગરમ વાતાવરણ હોય છે, પરંતુ સંઘમાં વાતાવરણ તદ્દન અલગ જ હોય છે. પોતાનાં ત્રણ વર્ષનો કાર્યકાળ પૂર્ણ થતાં શ્રી ભૈયાજી જોશી એક નાનકડું નિવેદન કરીને બધાનો આભાર માનીને મંચ પરથી નીચે ઊતર્યા. ત્યારબાદ પશ્ર્ચિમ ક્ષેત્રના સંઘચાલક અને વિખ્યાત ડા. શ્રી અશોકજી કુકડેને નિર્વાચન અધિકારી તરીકે ઘોષિત કરવામાં આવ્યા. તેમણે બંધારણની જોગવાઈઓનો ઉલ્લેખ કરી સરકાર્યવાહના પદ માટે નામ સૂચવવા કહ્યું. દિલ્હીના ડા. બજરંગલાલ ગુપ્ત દ્વારા શ્રી ભૈયાજી જોશીનું નામ સૂચવવામાં આવ્યું. કેરળના શ્રી મોહન અને બંગાળના શ્રી રણેન્દ્રનાથ બંદોપાધ્યાયે તેમનું સમર્થન કર્યું. ત્યારબાદ નિર્વાચન અધિકારીએ અન્ય નામ આવવાની રાહ જોઈ, પરંતુ અન્ય કોઈનું નામ ન આવ્યું. ત્યારબાદ તેઓએ ભૈયાજી જોશીની અગામી 3 વર્ષ સુધી સરકાર્યવાહક તરીકે નિમણૂક થઈ ગઈ હોવાની ઘોષણા કરી હતી. ભૈયાજી મંચ પર આવ્યા. સરસંઘચાલકજીએ તેમને હાર પહેરાવ્યો અને કાર્યક્રમ  પૂરો  થયો.

ત્યારબાદ ભૂતપૂર્વ સરસંઘચાલક શ્રી સુદર્શનજીએ, તૃતીય સરસંઘચાલક શ્રી બાળાસાહેબ દેવરસજીએ પોતાના વિશે કહેલી એક રસપ્રદ વાત કહી. એક વ્યક્તિ ટ્રેનમાંથી રેલવે સ્ટેશન પર ઊતરતો હતો. પરંતુ તે વિચિત્ર રીતે ડબ્બા તરફ મોં રાખી ઊતરી રહ્યો હતો. સ્ટેશન પર ખૂબ જ ભીડ હતી, અને બધા જ મુસાફરો ટ્રેનમાં ચડી જવા ઉતાવળા હતા. લોકોને લાગ્યું કે એ વ્યક્તિ ઊતરનાર નહીં ચડનાર છે, માટે લોકો તેને અંદરની તરફ ધકેલી રહ્યા હતા. છેવટે ગાડી ઊપડી ગઈ. પેલો અંદર ને અંદર જ રહ્યો. બાળાસાહેબે કહ્યું હતું કે આવી જ કંઈક હાલત મારી પણ છે. દરેક વ્યક્તિ મને અંદરની બાજુ ધકેલી રહ્યો છે જ્યારે મારે બહાર નીકળવું છે. સુદર્શનજીનો આ રમૂજી ટૂચકો સાંભળી તમામ લોકો ખડખડાટ હસી પડ્યા હતા. ત્યારબાદ સહસરકાર્યવાહ શ્રી સુરેશજી સોનીએ એનાથી પણ વધુ કમાલની વાત કરી. તેમણે કહ્યું કે ટ્રેનમાંથી ઊતરનાર એ માણસ અતિશય જાડો હોવાના કારણે ટ્રેન તરફ મોં રાખીને ઊતરી રહ્યો હતો, જેને કારણે અનિચ્છાએ પણ ટ્રેનમાં પાછો ધકેલાઈ ગયો. પણ ભૈયાજી જોશી તો બિલકુલ જાડા નથી. અમારે તમામને તેઓ સરકાર્યવાહક તરીકે જોઈએ છે, માટે તેમની પસંદગી કરવામાં આવી  છે.

સંઘમાં આવું જ હોય છે. આ સંઘના કાર્યકર્તાઓનો સ્વભાવ બની ગયો છે. ‘હું નહીં તું’’ આ જ બાબત સંઘકાર્યકર્તાઓ માટે આદર્શ છે અને આ આદર્શને અનુકૂળ  સંઘની સીધી, સરળ અને સ્નેહાળ કાર્યપદ્ધતિ બની છે, જે સંઘની સૌથી મોટી તાકાત છે. સમગ્ર સમાજને પ્રેમપૂર્વક પોતાની ભુજાઓમાં ભરી સંઘે તેની વ્યાપ્તિ વધારી છે અને એ જ સંઘની શક્તિનું સુદ્ઢ અધિષ્ઠાન છે, માત્ર બુદ્ધિગ્રાહ્ય  તત્ત્વજ્ઞાન  નહિ.

-  મા. ગો વૈદ્ય